پوکی استخوان یا استئوپروز، عبارت از حالتی است که در اثر تخریب بافت استخوانی، تودۀ استخوان کاهش یافته سرانجام به شکستگی استخوان منجر می شود (تعداد و اندازۀ تیغه های استخوانی بافت استخوانی کاهش می یابد).
تودۀ استخوانی هر فرد معمولاً در 30 تا 35 سالگی به بیشترین حد خود می رسد. پس از این سن، کم شدن توده استخوان به صورت یک روند طبیعی آغاز می شود. در واقع با افزایش سن، مقدار استخوانی که تخریب می شود، بیشتر از آن مقداری است که ساخته می شود. اگر بتوانیم ساختمان داخلی استخوان را را با میکروسکوپ ببینیم، در حالت طبیعی شبیه کندوی عسل است که با تخریب بافت استخوانی در این کندو اندازۀ فضاهای توخالی بزرگتر می شود و به عبارتی پوکتر می شود. بدین ترتیب، استخوانها نازک و شکننده می شوند، به حدی که به راحتی و حتی به خودی خود می شکنند. (مخصوصاً در ناحیۀ سر استخوان ران که در گودی استخوان لگن جا دارد، ستون مهره ها و مچ دست).
زمان یائسگی عامل خطر دیگری برای پوکی استخوان است، به طوری که بعضی؛ عملاً پوکی استخوان را فقط بیماری دوران یائسگی می دانند. هنگام یائسگی، مقدار هورمون (استروژن) در بدن زنان خیلی کم می شود. پایین آمدن این هورمون در خون، از دست دادن (استحکام) استخوان و پوکی آن را سبب می شود.
پوکی استخوان "بیماری خاموش" نیز نامیده می شود، زیرا ممکن است شما متوجه هیچ علامتی نشوید. طی سالها ممکن است استخوانهایتان را از دست بدهید، اما ندانید که پوکی استخوان دارید، تا زمانیکه ناگهان یکی از استخوانهایتان بشکند. بعضی مواقع وجود برخی از بیماریها مثل پرکاری تیروئید، کم کاری غدد جنسی، آرتریت روماتوئید، یا مصرف بعضی از داروها مثل کورتن و لووتیروکسین باعث کم شدن قدرت استخوانها و در نتیجه پوکی آنها می شود.
سن شروع و شیوع پوکی استخوان:
در زنان پوکی استخوان چهار برابر مردان دیده می شود. در سالهای بعد از یائسگی، مخصوصاً در سالهای اول، معمولاً قدرت استخوان با سرعت زیادی کاهش می یابد سپس این سرعت کم می شود ولی روند پوکی استخوان ادامه می یابد. زنان، مخصوصاً آنها که بیشتر از 60 سال دارند بیشترین، مبتلایان به پوکی استخوان اند. در مردان با افزایش سن، کاهش ناگهانی و عمدۀ هورمونهای جنسی، چنان که در زنان اتفاق می افتد، پیش نمی آید. کاهش تراکم و قدرت استخوان در آنها خیلی آهسته تر اتفاق می افتد اما در 65 تا 70 سالگی، زنان و مردان با یک سرعت استخوانهای خود را از دست می دهند.
علائم و عوارض پوکی استخوان:
چنان که قبلاً گفته شد، ممکن است دچار پوکی استخوان باشید، بدون آن که از بیماری خود اطلاع داشته باشید. به همین سبب است که پوکی استخوان بیماری خاموش و یا بیماری بی سروصدا نامیده می شود. در مراحل اولیۀ بروز پوکی استخوان علایم آن به ندرت ظاهر می شود که این ظاهر نشدن علائم تشخیص بیماری را دشوار می کند.
پوکی استخوان در مراحل بعدی موجب بروز مسایل زیر می گردد:
- شکستگی خود به خود یا با کمترین ضربه بر استخوانها مخصوصاً در نواحی ران و لگن، کمر و ستون مهره ها که غالباً این اولین علامت است.
- کمر درد شدید در نقطه ای خاص که نشانه شکستگی است.
- قوز پشت که موجب انحنای پشت یا قوز درآوردن می شود.
- کوتاه شدن قد.
بعضی از محققان عقیده دارند افتادن دندانها در سالهای بالا نیز ناشی از همین پوکی استخوان است.از نمونه های شکستگیهای خود به خودی این است که شاید روزی که فرد خم می شود تا ساک خرید روزانه اش را بردارد و به خرید برود، دردی شدید در پهلویش احساس می کند و بعداً متوجه می شود که دنده ای شکسته دارد. وقتی بیماری خیلی شدید باشد، فشارهای خفیفی مثل خم شدن به جلو، بلند کردن جاروبرقی، عطسه یا سرفه کردن می تواند باعث شکستگی مهره شود.
شکستگیهای ناحیۀ لگن، معمولاً در اثر افتادن و سقوط کردن فرد رخ می دهند. این شکستگی ها در بین شکستگیهای دیگر از همه بدتر است، زیرا می تواند حتی خطر مرگ در پی داشته باشد. نیمی از افرادی هم که زنده می مانند معمولاً تا آخر عمر علیل بوده چنانچه بتوانند بدون مراقبت دایمی آشنایی یا پرستاری زندگی کنند، برای همۀ عمر به عصا یا چهار پایه های مخصوص راه رفتن افراد معلول (واکر) نیاز دارند.
کوتاه شدن قد، روند طبیعی افزایش سن است، ولی چنانچه کاهش قد قابل توجه و بیش از 2/5 سانتی متر باشد (نسبت به 20 سالگی)، ممکن است همین، اولین علامت پوکی استخوان باشد. به هر ترتیب چنانچه بیش از یکی از علایم بالا در شما هست حتماً به پزشک مراجعه کنید. به خاطر داشته باشید که ممکن است هیچ علامتی مشاهده نشود ولی به پوکی استخوان دچار شده باشید. پس بهترین راه، پیشگیری از بروز پوکی استخوان است.
عوامل مستعد کنندۀ پوکی استخوان کدامند؟
عوامل مستعد کننده ای که قابل کنترل نیستند:
- جنسیت: زنان بسیار بیشتر از مردان به پوکی استخوان و شکستگی ناشی از آن دچار می شوند (در واقع 4 برابر آقایان)، زیرا زنان از ابتدا تراکم استخوان کمتری دارند.
- سن: با افزایش سن احتمال بروز پوکی استخوان بیشتر می شود.
- شروع یائسگی: استروژن هورمون زنانه ای است که از کاهش تودۀ استخوان جلوگیری می کند. تولید استروژن در تخمدانها بعد از یائسگی متوقف می شود، در نتیجه از دست رفتن تودۀ استخوان تسریع می شود. زنانی که یائسگی زودرس دارند (قبل از 45 سالگی)، مانند بانوانی که تخمدانهای آنها را با جراحی برداشته اند بیشتر در معرض ابتلا به پوکی استخوان اند.
- سابقۀ خانوادگی: وراثت بر مقدار استخوانهای شما و سرعت از دست دادن آنها تآثیر دارد، اگر مادر شما شکستگی لگن یا مهره، ساعد و ... داشته باشد، احتمال ابتلای شما به شکستگی لگن 2 برابر افراد دیگر است.
- استخوان بندی ظریف و کوچک: بانوانی که دارای استخوانهای کوچک بوده کوتاه قد و یا لاغراند، به خاطر وجود تودۀ استخوانی کمتر، مستعد بروز پوکی استخوان اند.
- نژاد: بانوان اروپای شمالی یا افراد ساکن آسیای جنوب شرقی، بیشتر در معرض ابتلاء به پوکی استخوان اند.
- بعضی از بیماریها: بیماریهایی نظیر بیماری تیروئید، پاراتیروئید، غدد جنسی، و غدد فوق کلیوی می توانند به پوکی استخوان منجر شوند.
عوامل خطری که می توانید آنها را کنترل کنید:
- وزن: وزن کم بانوان بسیار لاغر باعث کم شدن قدرت استخوان هم می شود (زنانی که دارای اضافه وزن اند، معمولاً در معرض خطر نیستند ولی احتمال ابتلا به ناراحتی های دیگر در آنها زیادتر است.)
- ورزش نکردن: فعالیت نداشتن، کاهش توده های استخوان را تسریع می کند. ورزش مناسب به افزایش مقدار استخوان و سلامت بیشتر شما کمک می کند.
- مصرف زیاد قهوه: مصرف زیاد قهوه بدون شیر می تواند در استفادۀ بدن شما از کلسیم، اختلال ایجاد کند.
- کمبود کلسیم در برنامۀ غذایی: کلسیم استخوانها را قدرتمند می کند. اگر به قدر کافی کلسیم مصرف نمی کنید بدن شما سلولهای استخوانی را تخریب می کند تا کلسیم مورد نیاز خود را از آنها به دست آورد.
- سیگار کشیدن: زنانی که سیگار می کشند بیشتر از آنها که سیگار نمی کشند به پوکی استخوان (و سایر بیماریها) دچار می شوند.
عوامل خطر دیگر:
این عوامل عبارتند از:
- بعضی داروهای تجویزی نظیر کورتن که در درمان آرتروز و آسم استفاده شود (از دکتر خود در این مورد سوال کنید).
- برنامۀ غذایی پر پروتئین
- کمبود ویتامین D
آبا می توان پوکی استخوان را تشخیص داد؟
معاینه جسمانی:
معاینه و سابقۀ پزشکی کمک می کند تا مشخص شود آیا در معرض پوکی استخوان هستید یا نه؟ پزشکتان می تواند به شما کمک کند تا برنامۀ پیشگیری برای خود تعیین کنید.
پرتوهای X و عکسهای رادیولوژی:
معمولاً برای تشخیص پوکی استخوان از رادیولوژی استفاده نمی شود، ولی گاهی اوقات، وقتی به دلایل دیگری عکس رادیولوژی گرفته می شود، پوکی استخوان را - که نسبتاً زیاد باشد - هم در فرد مشخص می کند.
آزمایشهای سنجش تراکم استخوان:
انجام این آزمایشها فعلاً برای تشخیص و پیگیری درمان پوکی استخوان، دقیقترین روش است. اطلاعات لازم را از پزشکتان بپرسید این آزمایش؛ معمولا 1 تا 2 سال یک بار تکرار می شوند تا روند پوکی استخوان و احتمالاً درمان آن مشخص شود. همراه این آزمایش برای بار اول، معمولاً سری آزمایشهای عمومی هم از فرد گرفته می شود تا سلامتش اطمینان یابند. به هر حال به یاد داشته باشید که تشخیص پوکی استخوان خیلی ساده نیست و در بیشتر موارد وقتی تشخیص داده می شود که فرد دچار شکستگی شده است. بنابراین بهترین راه پیشگیری از بیماری پوکی استخوان است.
برای جلوگیری از پوکی استخوان چه باید کرد؟
1) دریافت کلسیم و ویتامین D کافی
2) ترک سیگار
3) داشتن فعالیت فیزیکی مداوم و متعادل (مثلاً حداقل 30 دقیقه پیاده روی روزانه)
4) خانمهای یائسه ای که دارای عوامل مستعد کنندۀ پوکی استخوان هستند و افراد مبتلاء به بیماریهای تیروئید و پاراتیروئید باید با پزشک خود در این باره مشورت کنند.
منبع: انجمن استئوپروز ایران
آدرس مطب : هار راه فلسطین، ابتدای فردوسی، ساختمان نیکان، طبقه همکف، واحد 7
تلفن : 32229524 - 031
